Η Θρησκευτική Μεταρρύθμιση του Κλεισθένους

Το απόσπασμα των Ιστοριών του Ηροδότου (Ε 67) μάς δίνει πληροφορίες για την θρησκευτική μεταρρύθμιση που επεχείρησε ο παππούς του Κλεισθένους των Αθηνών, Κλεισθένης τύραννος της Σικυώνος και η οποία ενέπνευσε την παρόμοια προσπάθεια του ίδιου του Κλεισθένους αργότερα, την οποίαν και παραλληλίζει με την πρώτη.

Ο Ν.Παπαχατζής στην μελέτη του αναφέρεται στις πολιτικές και κοινωνικές αλλαγές και τις επιπτώσεις τους στην θρησκευτική πραγματικότητα της αρχαικής εποχής (την σχέση τους με τις θρησκευτικές αλλαγές στην αρχαική εποχή).

Oι Έλληνες (τα ελληνικά κρατίδια) μετά τον Τρωικό Πόλεμο δεν χρειάστηκε να ξανασυμπήξουν κάποιον συνασπισμό. Ο ελληνικός χώρος ήταν έτσι κατακερματισμένος σε πολλά μικρά κρατίδια. Τα κρατίδια αυτά διοικούντο από την αριστοκρατία. Κατά τον 7ον πΧ αι. αρχίζει να συντελείται μια βαθμιαία αλλαγή. Οι ελεύθεροι εργάτες γης οι οποίοι είχαν αναγκασθεί λόγω της οικονομικής κατάστασης να μείνουν χωρίς κλήρο (και να εργάζονται έτσι στα κτήματα των πλουσιότερων ιδιοκτητών γης) βρήκαν τρόπο να συμπληρώσουν το εισόδημά τους και να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες της οικογένειάς τους με άλλες δραστηριότητες (εμπόριο,ναυτιλία). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία μιας ξεχωριστής τάξης συμφερόντων, των εμπόρων.

Η τάξη αυτή προοδευτικά άρχισε να αποκτά μεγαλύτερη δύναμη και συνοχή (συνειδητοποίηση) μέχρι που απαίτησε εκτός από την οικονομία να έχει λόγο και στην πολιτική/θρησκευτική ζωή της πόλεως.Σύμφωνα με τον Παπαχατζή αυτό είναι αρκετό για να επεξηγήσει τις αλλαγές που επεχείρησε ο Κλεισθένης (εισαγωγή στην Αθήνα λατρείας Διονύσου που ήταν αγαπητή στα λαικά στρώματα,απαγόρευση αγώνων ραψωδών).Αυτό μας θυμίζει λίγο την μαρξιστική θεωρία περί 'εποικοδομήματος' όπου οι οποιεσδήποτε αλλαγές στον πολιτισμό ή την θρησκεία μιας κοινωνίας ουσιαστικά βασίζονται σε μία αλλαγή των κοινωνικοοικονομικών συσχετισμών σε αυτήν.Φαίνεται λογική αυτή η σύνδεση,όπως μας την εξηγεί το ερμηνευτικό κείμενο-βοήθημα του Παπαχατζή και με τα παραδείγματα που φέρει, απλά προσωπικά θα κρατούσα μία επιφύλαξη, ότι ίσως παραγνωρίζονται έτσι και άλλα στοιχεία. Η θεωρία αυτή, πέρα από την βοήθεια που μας δίνει να ερμηνεύσουμε την θρησκεία και την εξέλιξη της, καθώς την εντάσσει μέσα σε ένα ευρύτερο ‘σύστημα’, κινδυνεύει να επικριθεί για μονομέρεια καθώς πιθανόν να απολυτοποιεί το υλικό στοιχείο του ανθρώπου και των κοινωνικών σχέσεων αγνοοώντας ή μη αναγνωρίζοντας και άλλα που ίσως υπάρχουν. Ακόμα, θα έλεγα ότι ελλοχεύει σε αυτήν πάντα ο κίνδυνος του αναχρονισμού (με εργαλεία σκέψης του 19ου αι. μπορούμε να ερμηνεύσουμε όλην την ανθρώπινη ιστορία με την εξαιρετική πολυπλοκότητά της;)

Πάντως, ένα άλλο κοινό του Κλεισθένους με τον παππού του ήταν ότι και οι δύο απαγόρευσαν τους ραψωδικούς αγώνες με σκοπό να πλήξουν το κύρος των ευγενών καθώς οι ραψωδοί συνήθως εξεθείαζαν σε αυτούς τα κατορθώματα των ευγενών ηρώων και δεν ήταν έτσι αποδεκτά στην νέα πολιτική τάξη που οι τύραννοι και η ανερχόμενη εμπορική τάξη επιθυμούσαν να χτίσουν.

Εν κατακλείδι μπορεί να πει κανείς ότι βλέπουμε έτσι πως η λαική θρησκευτικότητα αρχίζει να εισβάλλει στην επίσημη, και αυτό αντικατοπτρίζει και καταδεικνύει, λιγότερο ή περισσότερο, την αλλαγή στον συσχετισμό δυνάμεων και την κοινωνική κατάσταση της εποχής.

Εργασία για το μάθημα της 'Ιστορίας των Θρησκευμάτων του Αρχαίου Κόσμου' (Θρησκειολογία)