Kαρποί του Ευαγγελίου: ο μάρτυρας Πολύκαρπος

Το Μαρτυρολόγιον του Αγίου Πολυκάρπου (MartPol) ή αλλιώς "Επιστολή Εγκύκλιος της των Σμυρναίων Εκκλησίας περί του μαρτυρίου του Αγίου Πολυκάρπου" είναι ένα κείμενο του 2ου αι. μΧ και αποτελεί μνημείο χριστιανικής ομολογίας.

Το κείμενο έχει την μορφή επιστολής: επιστολή της εκκλησίας της Σμύρνης προς την εκκλησία
του Φιλομηλίου της Φρυγίας. Αναφέρεται στο μαρτύριο του Αποστολικού Πατρός (μαθητή των Αποστόλων) αγίου Πολυκάρπου. Οι Αποστολικοί Πατέρες (Κλήμης Ρώμης, Ιγνάτιος Αντιοχείας, Πολύκαρπος Σμύρνης, ο συγγραφέας της Διδαχής των Αποστόλων και ο συγγραφέας του Ποιμένος του Ερμά) είναι ένα πολύ σημαντικό κεφάλαιο της Πατερικής Γραμματείας καθώς αποτελούν τους αμέσους διαδόχους των Αποστόλων και απηχούν στα έργα τους ό,τι άκουσαν από τους ίδιους τους Αποστόλους. Είναι πολύ κρίσιμη και η μελέτη τους καθώς μας φέρνει σε επαφή με την ζωντάνια της πρώτης αμέσως μετά την αποστολική εποχής της αρχαίας Εκκλησίας.Ο άγιος Πολύκαρπος υπήρξε επίσκοπος Σμύρνης και είχε μεγάλο κύρος στους χριστιανούς όλης της Μ. Ασίας και λόγω της πνευματικής ακτινοβολίας του και λόγω του γεγονότος ότι υπήρξε ακροατής των Αποστόλων. Κατά μαρτυρία του Ειρηναίου (Κατά Αιρέσεων) οι ίδιοι οι απόστολοι τον όρισαν επίσκοπο στην Σμύρνη. Όταν ο Ιγνάτιος Αντιοχείας πέρασε από την Σμύρνη, ο Πολύκαρπος ήταν ήδη επίσκοπος. Ο Πολύκαρπος συνέλεξε τα αντίγραφα των Επιστολών του Ιγνατίου και τα έστειλε στους Φιλιππησίους μαζί με μία δική του επιστολή. Ακόμα, πήγε ως εκπρόσωπος της εκκλησίας της Ασίας στην Ρώμη, για την διευθέτηση του ζητήματος του εορτασμού του Πάσχα, προσπάθεια που απέβη όμως άκαρπη. Ο ίδιος συνέγραψε πλήθος επιστολών από τις οποίες σώζεται μόνον η προς Φιλιππησίους. Εκεί ο Πολύκαρπος πραγματεύεται το μέγα ζήτημα της Ενανθρωπήσεως του Λόγου.

Οι σύγχρονες κριτικές εκδόσεις του Μαρτυρολογίου συντίθενται από τρεις ξεχωριστές κατηγορίες χειρογράφων: τα επτά ελληνικά χειρόγραφα, την Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσεβίου και το μοναδικό λατινικό χειρόγραφο. Τα ελληνικά χειρόγραφα ανάγονται στην εποχή από τον 10ο μέχρι τον 13ο αι.. Από τα επτά χειρόγραφα, τα έξη είναι πολύ κοντά μεταξύ τους στο πώς περιγράφουν το μαρτύριο του Πολυκάρπου και προφανώς ανάγονται σε κοινή πηγή, ενώ το έβδομο (Κώδικας της Μόσχας) που χρονολογείται στον 13ο αι. περιέχει έναν πιο επεξεργασμένο επίλογο. Μαζί με τα χειρόγραφα του Μαρτυρολογίου, αφήγηση του μαρτυρίου βρίσκουμε επίσης στην Εκκλησιαστική Ιστορία του Ευσεβίου (περ. 324-325 μΧ). Υπάρχει ακόμα η λατινική παράδοση του κειμένου (ένα χειρόγραφο, 10ος αι.). Δεν διαφέρει ουσιαστικά σε κάτι. (Jefford)

Το κείμενο περιλαμβάνεται στον 5ο τόμο της Ελληνικής Πατρολογίας του Μιγνύου (PG Migne), στήλες 1029-1046, τον 3ο τόμο της ΒΕΠΕΣ και τον 18ο τόμο της Sources Chrétiennes


Περιεχόμενο-Ανάλυση Κειμένου

Το Μαρτυρολόγιον διαρθρώνεται σε 22 παραγράφους

Εισαγωγή  Η Εκκλησία του Θεού η παροικούσα Σμύρνην επιστολικός τύπος της ελληνορρωμαικής αρχαιότητος γνωστός μας και από τις επιστολές του αποστ. Παύλου. παροικούσα: χριστιανική αντίληψη ότι δεν είμαστε μόνιμοι σε αυτόν τον κόσμο αλλά πάροικοι και παρεπίδημοι, κάνουμε απλώς μια στάση στην γη όπου είμαστε (σαν τα αποδημητικά πουλιά που δεν έχουν μόνιμο τόπο κατοικίας), αλλά πατρίδα μας, προορισμός μας είναι ο Ουρανός. Φαίνεται και στην προς Διόγνητον οι χριστιανοί κατοικούνε στον κόσμο αλλ εκ του κόσμου ουκ εισι.

Ι Ο (ιερο)μάρτυς Πολύκαρπος με το ηρωικό μαρτύριό του σφράγισε την λήξη του διωγμού της τοπικής εκκλησίας. Επίσης μάς έδωσε ένα φωτεινό υπόδειγμα τού πώς είναι, πώς πρέπει να είναι το χριστιανικό μαρτύριο (για το Ευαγγέλιο του Ι. Χριστού). Εμφανίζεται ο άγιος ως μιμητής του Κυρίου (imitator Domini), καθώς φαίνεται να ήξερε και να περίμενε με καρτερία, ο ίδιος, αυτούς που επρόκειτο να τον συλλάβουν και να τον οδηγήσουν στο μαρτύριο με την κατηγορία του χριστιανού. Ακόμα ο άγιος είναι υπόδειγμα χριστιανικής αγιότητος επειδή δεν σκέφτεται, δεν φροντίζει μόνο για τον εαυτό του αλλά και για τους άλλους (πέλας). Άλλωστε η πραγματική και γνησία χριστιανική αγάπη δεν μπορεί να αρκεσθεί σε μιαν ατομική σωτηρία αλλά θέλει να σωθούν μαζί και όλοι οι αδελφοί.

ΙΙ Το κείμενο συνεχίζει με ένα γενικό εγκώμιο προς τους μάρτυρες που μας θυμίζει κάπως το κομμάτι από τον λεγόμενο ύμνο της πίστεως (Εβρ 11, 33-40). Περιγράφονται με ανατριχιαστικές και υπερβολικές λεπτομέρειες για τον ασυνήθιστο αναγνώστη τα βασανιστήρια που υφίσταντο οι μάρτυρες για το Όνομα του Ιησού (τους ξέσκιζαν τόσο πολύ το δέρμα ώστε να φαίνονται οι σάρκες τους από μέσα). Στο πώς τα έκαναν όλα αυτά, αν είναι απίστευτα ή υπεράνθρωπα δίδεται ως απάντηση: τονίζεται ο τρόπος που τα κατάφεραν όλα αυτά προσέχοντες τη του Χριστού χάριτι μπορούσαν να ανταπεξέλθουν στα μαρτύρια που τους υπέβαλλαν οι δήμιοι, ο άθεος και ειδωλολατρικός κόσμος της εποχής. Έτσι το κέρδος τους ήταν η αποφυγή της αιώνιας τιμωρίας, της πραγματικής δυστυχίας και χωρισμού εκ του Θεού και η αιώνια χαρά. Ο φόβος από την μία της κολάσεως και η πίστη στις υποσχέσεις του Σωτήρος ο οποίος πιστός εστι (Εβρ 11:11) τους έκανε ώστε να υπομείνουν τα ποικίλα βάσανα και να εξέλθουν νικητές από το καμίνι των δοκιμασιών ως χρυσός εν χωνευτηρίω (Σολ 3,6).


ΙΙΙ  Φυσικά μνημονεύεται και ο εχθρός του ανθρωπίνου γένους, ο μισόκαλος διάβολος, που ήθελε και επιχειρούσε να ματαιώσει την άθλησή τους. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του μάρτυρος Γερμανικού ο οποίος όταν ο ανθύπατος (proconsul) προσπαθούσε να τον καλοπιάσει εβίασε τον εαυτό του και ρίχτηκε μόνος του στα θηρία!

ΙV Δεν ήταν βέβαια όλα τέλεια. Υπάρχουν και παραδείγματα ανθρώπων που εδειλίασαν μπροστά στο μαρτύριο και τελευταία στιγμή επρόδωσαν το Όνομα του Ιησού Χριστού. Αυτοί πείσθηκαν να θυσιάσουν στα είδωλα. Αυτοί δίνονται όμως ως παράδειγμα του λεγομένου εισπηδητικού μαρτυρίου, το οποίο δεν ενθαρρύνεται από την Εκκλησία, καθώς μπορεί να είναι δείγμα εγωισμού, μιας πνευματικής ανωριμότητος, αίσθησης να ξεχωρίσεις από την Εκκλησία, θέτει πιθανόν σε κίνδυνο τους λοιπούς αδελφούς και είναι δείγμα απερισκεψίας. Και έρχεται και σε αντίθεση με το βιβλικό Ουκ εκπειράσεις Κύριον.. (Δτ 6:16).

VI Ο άγ. Πολύκαρπος όμως όταν έμαθε ότι τον ψάχνουν, στην αρχή δεν έδωσε καν σημασία, αλλά επιθυμούσε να μείνει στην πόλη και μόνο μετά από προτροπές των χριστιανών πήγε να κρυφτεί στην ύπαιθρο. Πήγε έτσι σε κάποιον αγρό σχετικά κοντά στην
πόλη όπου και περνούσε την ώρα του μη κάνοντας τίποτα άλλο παρά προσευχή, για όλες τις εκκλησίες, πράγμα που ούτως ή άλλως το συνήθιζε. Ο άγιος, ειδικά ο άγιος επίσκοπος, χαρακτηρίζεται από το ενδιαφέρον ανά πάσα στιγμή για την πνευματική ευημερία όλων των χριστιανών και της πνευματικής του ευθύνης και όχι μόνον (η επισύστασις μου η καθ' ημέραν η μέριμνα πασών των εκκλησιών Β' Κο 11:28)

Το κείμενο συνεχίζει αναφέροντας το όραμα που είδε ο Πολύκαρπος (οπτασία ενώ ήταν ξύπνιος δηλαδή και προσευχόταν) και στο οποίο είδε το μαξιλάρι του να καίγεται. Αυτό, όπως ο ίδιος ερμήνευσε στους δικούς του εκεί, σήμαινε ότι το μαρτύριό του θα ήταν να καεί ζωντανός. Βλέπουμε ότιν το προφητικό χάρισμα μένει στην εκκλησία, ερμηνεύεται. Κάτι άλλο αξιοπαρατήρητο είναι το τους συνόντας αυτώ, μάς δίνει μία εσωτερική πιθανή μαρτυρία για το πώς έφτασαν αυτές οι πληροφορίες στον συντάκτη της επιστολής και σε εμάς.

VI. Αφού οι διώκτες εξακολουθούσαν να τον κυνηγούν και είχαν ίσως μάθει και τον τόπο όπου κρυβόταν ο Πολύκαρπος, μετακινήθηκε σε κάποιον άλλον αγρό, όπου όμως φαίνεται τον είχαν ακολουθήσει και έπιασαν δύο νεαρά αγόρια, από τα οποία το ένα ομολόγησε μετά από βασανιστήρια. Αναφέρεται σε αυτό το σημείο του κειμένου, χαρακτηριστικά ποιά θα είναι η τιμωρία των προδοτών των μαρτύρων και της πίστεως που παρομοιάζονται με τον προδούντα τον Κύριο Ιούδα.

VII. Οι διώκτες βγήκαν να ψάξουν τον μάρτυρα με πλήρη τον οπλισμό τους (ως επί ληστή) μας θυμίζει τον Κύριο τί μετά μαχαιρών και ξύλων; Βρήκαν τον Πολύκαρπο σε κάποιο σπίτι στο υπερώο. Όταν τους αντιλήφθηκε κατέβηκε να τους προυπαντήσει, ενώ οι στρατιώτες κατεπλάγησαν πως έκαναν όλην αυτήν την αστυνομική επιχείρηση για να συλλάβουν έναν τόσο ηλικιωμένο άνθρωπο. Ο άγιος διέταξε να δώσουν στους στρατιώτες να φάνε (ο χριστιανός κερδίζει τους διώκτες με την αγάπη του νίκα εν τω αγαθώ το κακόν Ρωμ 12: 20-21). και τους ζήτησε να του δώσουν λίγη ώρα για να προσευχηθεί (και ο Κύριος προ του Πάθους και ενώ ήξερε ότι επρόκειτο από ώρα σε ώρα να πάνε να τον συλλάβουν μετά την προδοσία του Ιούδα πήγε στον κήπο της Γεθσημανής για να προσευχηθεί). Ο άγιος προσευχήθηκε, πλήρης της χάριτος του Θεού, επί δύο ώρες χωρίς σταματημό προκαλώντας έτσι την έκπληξη τον θαυμασμό και το δέος των διωκτών στρατιωτών, οργάνων της ειδωλολατρικής εξουσίας.

Τελειώνοντας την προσευχή και αφού "εξομολογήθηκε" όλη την ζωή του τον έβαλαν πάνω σε ένα γαιδούρι και ήταν ημέρα Μεγάλου Σαββάτου και τον έβγαλαν στην πόλη. Εκεί τον συνάντησαν ο διοικητής της πόλεως, ο ειρήναρχος Ηρώδης (αξιοσημείωτο το όνομα) με τον πατέρα του οι οποίοι προσπάθησαν να τον πείσουν για το καλό του ώστε να σώσει την ζωή του λέγοντάς του: και τί πειράζει να πεις ο Καίσαρας είναι Κύριος (ονομασία που κατ' απόλυτον έννοια αρμόζει μόνο στον Θεό --μας θυμίζει Ναβουχοδονόσορα και τους τρεις Παίδες) και να θυσιάσεις ώστε να γλυτώσεις τη ζωή σου; Ο επίσκοπος φυσικά αγέρωχος --ως υπόδειγμα μάρτυρος και χριστιανού-- ούτε τους έδινε σημασία αλλά αφού αυτοί επέμεναν τους απαντά ορθά-κοφτά: δεν πρόκειται να κάνω αυτό που μου λέτε (σαν να τους έλεγε "άδικα χάνετε τον καιρό σας!"). Και έτσι λοιπόν αφού αυτοί απέτυχαν να τον πείσουν ξεκίνησαν να τον υβρίζουν (δεινά ρήματα) και τον έριξαν από την άμαξα. Αυτός όμως σαν να μη συνέβη τίποτα, αβλαβής προχωρούσε προς το στάδιον, όπου είχε τόσο πολύ κόσμο και φασαρία που δεν μπορούσε να σ' ακούσει ο διπλανός σου (μηδε ακουσθήναι τινα δύνασθαι).

IX Μόλις ο άγιος μπαίνει στο στάδιο ακούγεται από τον ουρανό μια φωνή: Ίσχυε και ανδρίζου, Πολύκαρπε (ο Θεός μάς ξέρει με το όνομά μας, δεν είναι απρόσωπος Ιω 10:14).

Η φωνή αυτή έγινε αντιληπτή από όλους τους χριστιανούς που βρίσκονταν στο στάδιο (ημετέρων). Εν τω μεταξύ το πρώτο θέμα συζήτησης στην πόλη αποτελούσε η σύλληψη του Πολυκάρπου. Ακολουθεί η συνήθης ακροαματική διαδικασία κατά το ρωμαικό δίκαιο. Βέβαια η απόφαση είναι ήδη ειλημμένη, μάλλον μιλάμε έτσι για δίκη-παρωδία χάριν θεάματος και προπαγάνδας δηλαδή. Ερωτάται η ταυτότητα του μάρτυρος. Όταν εκείνος απαντά πως είναι ο Πολύκαρπος, ο ανθύπατος προσπαθεί να τον καλοπιάσει ώστε να αλλάξει γνώμη να πει Αίρε τους αθέους, το σύνθημα κατά των χριστιανών δηλαδή, να βλασφημήσει, καταραστεί τους χριστιανούς. Ο μάρτυς Πολύκαρπος όντως είπε το σύνθημα αλλά αφού κοίταξε το πλήθος των ανόμων εθνικών, σαν να απευθυνόταν προς εκείνους δηλ. πλέον και όχι προς τους χριστιανούς το αίρε τους αθέους. 'Οταν ο κρατικός αξιωματούχος νομίζει πλέον πως έχει καταφέρει στον σκοπό του να κάνει αυτόν τον γηραιό και σεβάσμιο ηγέτη των χριστιανών να εξωμόσει (αυτό ως ευνόητο θα ήταν τεράστια συμβολική νίκη για να πείσει και άλλους) ο μάρτυς Πολύκαρπος τού δίνει την ηρωική και μνημειώδη απάντηση: 86 χρόνια υπηρετώ τον Κύριό μου τον Ιησού Χριστό και κανένα κακό δεν μου έχει κάνει ποτέ μέχρι τώρα, πώς γίνεται εγώ να πω κακό λόγο εναντίον Του, εναντίον του Βασιλιά μου; Εναντίον αυτού που με έχει σώσει, στον οποίον χρωστώ την ζωή μου και ό,τι είμαι;;;

Χ. Μάλλον δεν ξέρεις σε ποιον μιλάς (όχι εγωιστικά) εγώ είμαι χριστιανός, θέλεις μήπως να μάθεις κι εσύ για τον Χριστιανισμό; Ο ανθύπατος τού απαντά (με εμφανώς περιφρονητική διάθεση επειδή δεν ήθελε να τον ακούσει δεν θεωρούσε άξιο λόγου να ακούσει για τέτοια πράγματα): αυτά να τα πεις στον κόσμο. Ο άγιος τότε του δίνει την απάντηση πως έχουμε καθήκον και διδαχθεί από τον λόγο του Θεού να δείχνουμε υπακοή σε αυτούς που ο Θεός έχει ορίσει ή έχει επιτρέψει να ανεβούν στην εξουσία, σε αυτούς όμως (στο κοινό) δεν έχω καμμία υποχρέωση να δώσω λογαριασμό.

ΧΙ. Ο ανθύπατος τότε συνεχίζει με απειλές των θηρίων και της φωτιάς, τις οποίες ο Πολύκαρπος αντικρούει με σθένος και σταθερότητα.

ΧΙΙ Γέμιζε από θάρρος και χαρά (!), το πρόσωπό του γέμιζε από θεία χάρη, ώστε όχι μόνο να μην πτοηθεί ο Πολύκαρπος αλλά μάλλον ο ανθύπατος Ηρώδης να τα χάσει με την συμπεριφορά και το θάρρος του, ώστε να παρατήσει κάθε προσπάθεια να τον μεταπείσει και να στείλει πλέον τον κήρυκα να ανακοινώσει προς όλο το στάδιο το αποτέλεσμα της καταδικαστικής αποφάσεως: Ο Πολύκαρπος ομολόγησε πως είναι Χριστιανός! Μόλις ειπώθηκε αυτό και επίσημα, οι εθνικοί και οι Ιουδαίοι μαζί (όχι ο αληθινός Ισραήλ πλέον, αλλά η 'συναγωγή του σατανά' -Αποκ 2:9) άρχισαν να φωνάζουν όλοι μαζί εν χορώ πως αυτός είναι αυτός που παρασέρνει τον κόσμο στην αθεία και την πλάνη, ο διαφθορεύς των παραδόσεων και της τάξεως (πολλούς διδάσκων μη θύειν μηδέ προσκυνείν τοις θεοίς). Αυτά αφού έλεγαν φώναζαν αγανακτισμένοι στον Ασιάρχη Φίλιππο να ρίξει τελικά τον Πολύκαρπο στα λιοντάρια. Η απάντηση ήταν πως δεν υπήρχαν άλλα λιοντάρια, και ο κόσμος φώναξε να τον ρίξουν στη φωτιά, για να εκπληρωθεί έτσι το όραμα και η προφητεία που είχε κάνει ότι θα καεί ζωντανός (παράγραφος VI).

ΧΙΙΙ Και όλα αυτά έγιναν τόσο γρήγορα καθώς πήγαν οι (λυσσασμένοι για εκδίκηση και τιμωρία) άνθρωποι να μαζέψουν από παντού όπου θα έβρισκαν (λουτρά, ξυλουργεία) ξύλα και προσανάμματα ώστε να ανάψει η φωτιά και να εκτελεσθεί έτσι η θανατική καταδίκη του μάρτυρα. Εδώ σημειώνεται στο κείμενο πως οι Ιουδαίοι της Σμύρνης πρωτοστάτησαν σε αυτό το έργο, καθώς έθος αυτοίς. Διαφαίνεται έτσι μια κάποια αντι-ιουδαική διάθεση. Εξηγείται πάντως, και μάλλον δεν απέχει από την ιστορική πραγματικότητα, καθώς οι Ιουδαίοι έβλεπαν τον Χριστιανισμό ως απειλή κατά της πατρώας θρησκείας και είχαν άλλους λόγους, πιο φορτισμένους συναισθηματικά και ιστορικά, ώστε να μισούν τους χριστιανούς ηγέτες από ότι οι Ρωμαίοι που στο πρόσωπο των χριστιανών έβλεπαν απλώς κάποιους ανατροπείς της καθεστηκυίας τάξης (και δευτερευόντως θρησκείας). Όταν λοιπόν άναψε η φωτιά, ετοιμάστηκε ο Πολύκαρπος και χωρίς αγωνία και έβαλε κατ ευθείαν την στολή του θανατοποινίτη και ζήτησε να μην τον καρφώσουν πάνω στα ξύλα λέγοντας πως αυτός που τον βοήθησε να υπομείνει και να αντέξει στο μαρτύριο θα τον βοηθήσει να μείνει ατάραχος και μέσα στην ίδια την φωτιά.

ΧΙV Οι δήμιοί του τελικά δεν τον προσήλωσαν στα καρφιά αλλά αρκέστηκαν στο να τον δέσουν. Έτσι λοιπόν, όπως ήταν ο μάρτυρας με τα χέρια του δεμένα πισθάγκωνα, φαινόταν σαν κριάρι ετοιμασμένο για θυσία και ανέτεινε προσευχή προς τον Κύριο όπου και τον ευχαριστεί για το ότι Εκείνος τον αξιώνει να συγκαταριθμηθεί στο βιβλίο των Μαρτύρων Του και να γίνει κοινωνός του Ποτηρίου του Χριστού τού Κυρίου (ου μόνον το είς αυτόν πιστεύειν αλλά και υπέρ αυτού πάσχειν Φιλ 1:29) και τον παρακαλεί να γίνει δεκτός ως θυσία από τον Θεό. Η προσευχή κλείνει με δοξολογία, όπου ο Ιησούς αναφέρεται ως Παις του Κυρίου (μπορεί να δημιουργήσει ίσως προβλήματα αρειανικής φύσεως αυτό;) αλλά αναφέρεται πως η δόξα ανήκει και στον Ιησού όπως και στο Άγιο Πνεύμα μαζί με τον Θεό Πατέρα.

XV Τελειώνοντας ο Πολύκαρπος την προσευχή του, οι δήμιοι άναψαν την φωτιά, η οποία, καθώς άναψε, δημιούργησε ένα είδος αψίδος (καμάρας) και περικύκλωσε τον μάρτυρα σαν ένα πανί ιστιοφόρου που το κουνάει ο άνεμος, μέσα στην οποίαν ο μάρτυρας φαινόταν σαν ψωμί που ψήνεται στον φούρνο και σαν χρυσάφι και ασήμι μέσα στο καμίνι, να λάμπει. Το θαύμα δεν έγινε αντιληπτό σε όλους αλλά μόνον οις εδόθη.
Ακόμα, οι πιστοί ένοιωσαν μιαν εξαίσια ευωδία σαν από κάποιο πολύτιμο άρωμα να αναδύεται από τον χώρο όπου ήταν ο μάρτυρας.

XVI Στην συνέχεια, στην 16η παράγραφο αναφέρεται πως τελικά κατά θαυμαστόν τρόπο η φωτιά δεν μπορούσε να πειράξει τον μάρτυρα, οπότε οι δήμιοι (οι άνομοι) προσέταξαν να έρθει ένας άλλος δήμιος ώστε να πάρει με ξίφος πια την ζωή του μάρτυρα. Αφού λοιπόν έτσι έγινε, βγήκε από το σώμα του Πολυκάρπου ένα περιστέρι μαζί με πάρα πολύ αίμα φυσικά, το οποίο και έσβησε την φωτιά προς κατάπληξιν του κοινού, οι οποίοι αναρωτήθηκαν πώς γίνεται να συμβαίνουν τόσο θαυμαστά εξωπραγματικά γεγονότα σε αυτούς τους χριστιανούς. Κάπου εδώ κλείνει η διήγηση του μαρτυρίου με την αναφορά στον Πολύκαρπο ως επίσκοπο της εν Σμύρνη Καθολικής Εκκλησίας και ως αποστολικό και προφητικό διδάσκαλο. Φαίνεται εδώ το μεγάλο κύρος και επιρροή που απελάμβανε ο Πολύκαρπος και η εξέχουσα θέση που είχε στην Εκκλησία και ανάμεσα στους πιστούς. Αναφέρεται επίσης το χάρισμα της προφητείας που είχε και εξήσκησε ο άγιος, καθώς κάθετι, που αυτός είπε, πραγματοποιήθηκε ή θα πραγματοποιηθεί.

XVIΙ Ύστερα περιγράφονται οι δυσκολίες που αντιμετώπισαν οι χριστιανοί για να περισυλλέξουν το σώμα του μάρτυρα. Αναφέρεται χαρακτηριστικά πως ο διάβολος φθονώντας την ηρωικότητα του μαρτυρίου του και το μεγαλείο της όλης βιοτής του υπέβαλε την σκέψη στον Νικήτη (αναφέρεται και στις πρώτες παραγράφους), τον πατέρα του ανθυπάτου Ηρώδη, ο οποίος ήταν και αδελφός της Άλκης (αναφέρονται ονόματα, χαρακτηριστικό προσπάθειας τεκμηρίωσης, υπεράσπισης της αξιοπιστίας και ίσως η Άλκη να ήταν ακόμα και χριστιανή, άρα όνομα γνωστό στους αναγνώστες!) να πάει στον γιο του και να του ζητήσει να μη δώσει το σώμα στους χριστιανούς για να μην "αφέντες τον εσταυρωμένον τούτον άρξωνται σέβεσθαι".

Αυτά τα είπε, με την υποστήριξη και παρότρυνση των Ιουδαίων, οι οποίοι απέτρεψαν τους αδελφούς από το να πάρουν το σώμα του μάρτυρα. Δεν ξέρουν, σχολιάζει η επιστολή, σε μια πολύ σημαντική θεολογικά αποστροφή της για την πίστη της πρώτης Εκκλησίας πως ούτε τον Χριστόν ποτε καταλιπείν δυνησόμεθα, αυτόν που σταυρώθηκε για να σωθούμε εμείς που θα πιστεύαμε σ' Αυτόν, ούτε έτερον τινα σέβεσθαι (κάτι εξόχως σημαντικό αγιολογικά, όσον αφορά δηλαδή στην τιμή προς τους αγίους. Ο σέβασμος στους μάρτυρες είναι δευτερεύων και γίνεται πάντα εξ αιτίας της πίστεως στον Ιησού και της λατρεύουσας κοινότητας και του ίδιου του μάρτυρα. Φυσικά αυτό δεν τηρήθηκε απαραίτητα στα επόμενα χρόνια, με μικρού έως μεγάλου βαθμού παρεκκλίσεις που προετοίμασαν το έδαφος για τα πριν την Εικονομαχία. Ουσιαστικά καθώς η χριστιανική πίστη επεκτάθηκε αριθμητικά, οι καινούργιοι πλέον, όχι και τόσο συνειδητοί πάντα, χριστιανοί δεν μπόρεσαν να απαρνηθούν τα θρησκευτικά τους στοιχεία των φυσικών θρησκειών (παγανισμός, ανιμισμός, προγονολατρεία) και τα προέβαλαν, τα ενσωμάτωσαν στην προσωπική τους ευσέβεια αλλά και πολλές φορές στην συλλογική συνείδηση μεγάλου μέρους της χριστιανικής εκκλησίας. Αυτό θρησκειολογικά εξηγείται, χριστιανικά όμως σαφώς και είναι ένα 'καμπανάκι'. Προφανώς ούτε οι μάρτυρες θα το επιθυμούσαν αυτό, ειδικά άνθρωποι που αγωνίστηκαν με τόσο πάθος και πείσμα κατά των αιρέσεων, των διαστρεβλώσεων δηλ. της σωτηρίας. Κίνητρό τους η αγάπη, καθώς μία νοθευμένη πίστη, ένα νοθευμένο Ευαγγέλιο, ένα αλλοιωμένο (έτερον κήρυγμα) πρόσωπο του Ιησού Χριστού δεν σώζει. Η τιμή προς τους μάρτυρες φυσικά και είναι δικαιολογημένη έως και επιβεβλημένη και ως προτύπων αξίων μιμήσεως, τιμούμε όμως και τα ίδια τα σώματά τους ως κατοικητήρια του Αγίου Πνεύματος, και περιμένοντα την γενική ανάσταση των νεκρών κατά την Δευτέρα Παρουσία. Άλλωστε η ύλη εξαγιάζεται, αυτή είναι η πίστη του ορθόδοξου χριστιανισμού σε σχέση με τις διάφορες γνωστικές ερμηνείες και αποχρώσεις. Η διαφορά όμως είναι λεπτή και καθώς ο άνθρωπος και γνωστικά (γνωσιολογικά-διανοητικά) και καθαρώς πνευματικά δεν μπορεί πάντα να συλλάβει τις θείες αλήθειες σε όλο το βάθος τους, παραμονεύει πάντοτε ο κίνδυνος του εύκολου δρόμου της δημιουργίας μεσιτών, οι οποίοι θα λειτουργούν ως υποκατάστατα και όχι ως βοηθητικά μέσα για την επικονωνία με τον Θεό.

Και προβάλλεται εν συνεχεία η ορθόδοξη θεώρηση περί της τιμής των μαρτύρων που απεικονίζει την πίστη της Εκκλησίας: Διότι Τούτον τον προσκυνούμεν (δηλ. τον λατρεύουμε, τον προσκυνούμε λατρευτικά, η προσκύνηση αυτή αρμόζει μόνον στον Θεό, άρα ο Ιησούς είναι Θεός και η λατρεύουσα κοινότητα τον αποδέχεται ως τέτοιο, για όσους υποστηρίζουν πως η πρώτη εκκλησία κρατούσε μια ημιαρειανική σχεδόν θεώρηση περί του Υιού, όπως είναι οι σημερινοί λεγόμενοι Μάρτυρες του Ιεχωβά), ενώ τους μάρτυρες τους αγαπούμε και τους τιμούμε ως μιμητάς του Κυρίου (επειδή μιμήθηκαν τον Κύριο γι' αυτό), αντίτυπα δηλ του πρωτοτύπου, λόγω ακριβώς αυτής τους της μεγάλης αγάπης στον Βασιλιά και Διδάσκαλό τους και με τους οποίους (πρότυπα άξια μιμήσεως, παιδαγωγική αξία και χρησιμότητα της τιμής των μαρτύρων από τους χριστιανούς) με τους οποίους μακάρι (γένοιτο), είθε να δώσει ο Κύριος να γίν
ουμε συγκοινωνοί της ζωής και της βασιλείας και συμμαθηταί (ο χριστιανός ποτέ δεν παύει να είναι μαθητής!)

XVIII Εν συνεχεία το κείμενο περιγράφει πως ο εκατόνταρχος (centurio) βλέποντας την δυσαρέσκεια των Ιουδαίων και την φασαρία που δημιουργούσαν και τα παράπονα που του απηύθυναν (την των Ιουδαίων γενομένην φιλονεικίαν) για να μην πάρουν οι χριστιανοί το σώμα του μάρτυρα, το απέθεσε πλέον στην φωτιά για να αποτεφρωθεί. Εκ των υστέρων όμως, οι αδελφοί χριστιανοί πήγαν και πήραν τελικά ό,τι είχε μείνει πια από το σώμα του μάρτυρα, τα οστά του, και τα έβαλαν σε τιμητικό τόπο, όπως άρμοζε (απεθέμεθα όπου και ακόλουθον ην). Σε εκείνον τον τόπο, όπου εναπετέθησαν τα τίμια (πολύτιμα τιμιώτερα λίθων πολυτελών και δοκιμώτερα υπέρ χρυσίον) μακάρι και να μπορέσουμε να συγκεντρωνόμαστε λέγει ο συγγραφέας και να τιμούμε με χαρά και αγαλλίαση την ημέρα του μαρτυρίου του, την γενέθλιον ημέραν (κάποιοι πάνω σε κάτι τέτοιο στηρίζουν πως η γενέθλιος ημέρα είναι αυτή του θανάτου για έναν χριστιανό και πως δεν είναι χριστιανοπρεπές ούτως ειπείν να εορτάζονται τα γενέθλια, η επέτειος (anniversary) δηλ της ημέρας της φυσικής γεννήσεώς μας: (υπερ-συντηρητικοί ορθόδοξοι κύκλοι, ή και σύγχρονες αντι-τριαδικές αιρέσεις όπως η Continuing Church of God). Η χρήση και η σημασία αυτής της τιμής προς τους αγίους μάρτυρες, όπως αποτυπώνεται κυρίως μέσα από τις εορτές: θεία ευχαριστία, ευχαριστιακή σύναξη (η οποία πάντοτε φυσικά περιείχε και την διακονία του λόγου, το κήρυγμα και προυπέθετε φυσικά την ενεργό συμμετοχή του λαού, συμψαλμωδία, αντιφωνικός τρόπος, αμήν κλπ, βλ και άγιο Ιουστίνο) στο μέρος που βρίσκονται τα λείψανα (απομεινάρια) του μάρτυρα και πάνω στα ίδια τα λείψανά του ή στην λάρνακα που τα περιέχει. Έτσι μπαίνουν οι βάσεις για την διαμόρφωση των λεγομένων 'μαρτυρίων' και των μετέπειτα μεγάλων παλαιοχριστιανικών βασιλικών και καθεδρικών ναών, οι οποίοι φυσικά μετά τον 4ον αι γραφειοκρατία καθεστωτικοποίηση της εκκλησίας. Η εκκλησία κερδίζει πλέον σε ελευθερία, άνεση και ποσότητα μελών, αλλ' ως συνήθως αυτή η χαλάρωση έχει και τα αρνητικά αποτελέσματα, της πτώσεως πλέον του επιπέδου του αγωνιστικού φρονήματος, όπως αυτό φαίνεται επί παραδείγματι στο Μαρτυρολόγιον του Αγίου Πολυκάρπου.

Η χρήση: Και ώστε να τιμηθούν οι νεκροί της πίστεως, οι αποδημήσαντες μάρτυρες. Θα ήταν παράλογο να πει κανείς πως η σημασία η χρήση της αγιολογικής τιμής έγκειται μόνον σε εγκόσμιους σκοπούς για "όσους μένουν πίσω", ως παράδειγμα ή ως ένα συνεκτικό στοιχείο της χριστιανικής κοινότητος, ένα στοιχείο-μια τελετουργία ενότητας ας πούμε, απαραίτητη για την συνοχή των μελών της κοινότητος (αναφορά σε κοινά πρόσωπα, σε κοινά ιδανικά, αναδιατύπωση, ανανέωση κάθε χρόνο αυτών των ιδανικών και της ενότητος) ώστε να πεισθούν τα νέα μέλη
ή και για απαραίτητη για την συνέχιση και την επιβίωση της κοινότητος, όπως βλέπουμε σε άλλες εγκόσμιου χαρακτήρα ενώσεις ανθρώπων με "κοινούς σκοπούς και ιδανικά". Οι χριστιανοί δεν είναι κομμουνιστές, πιστεύουν στην συνέχιση της ζωής πέραν του τάφου και αυτό δεν είναι συμβολικό, αλλά βασικό στοιχείο και όχι περιφερειακό της διδασκαλίας τους. Δεν αντιμετωπίζουν λοιπόν εργαλειακά οι χριστιανοί την τιμή προς τους μάρτυρες (όπως θα μπορούσε να παρανοηθεί από κάποιους ερευνητές της ιστορίας του χριστιανισμού, όπως αυτή η έρευνα ξεκίνησε στην μετά τον Διαφωτισμό περίοδο) ούτε αυτή η τιμή προκύπτει ύστερα από μεθόδευση και εντολές κάποιου κεντρικού εξουσιαστικού μηχανισμού αλλά αναβλύζει ούτως ειπείν από το σύνολο των πιστών μελών της Εκκλησίας, από το σύνολο των 'αγίων', από το σύνολο της λατρεύουσας κοινότητας,

Αλλά φυσικά η τιμή των αγίων και οι εορτές προς τιμήν τους έχουν ΚΑΙ παιδαγωγική και παραμυθητική αξία και χρησιμότητα (των μελλόντων άσκησιν και ετοιμασίαν). Βλέποντας τα νεαρά μέλη της κοινότητος αλλά και οι νεόφυτοι πιστοί τις δοκιμασίες που υπέστησαν οι άγιοι και παρ' όλ' αυτά έμεινα πιστοτυχόν τους ζητηθεί να μαρτυρήσουν και σταθεροί στην αφοσίωσή τους στον Ιησού Χριστό παίρνουν θάρρος και δύναμη ώστε να πράξουν και αυτοί το ίδιο μέσα στην καθημερινή ζωή τους αλλά και όποτε τους ζητηθεί τυχόν κάτι ανάλογο.

XIX Στην 19η παράγραφο ακολουθεί ένα εγκώμιο για τον μάρτυρα Πολύκαρπο, ο οποίος είναι ο δωδέκατος κατά σειράν χριστιανός που μαρτύρησε στην Σμύρνη (μαζί με την Φιλαδέλφια). Η καλή του φήμη αναγνωρίζεται ακόμα και από τους εθνικούς, ως διδάσκαλος και μάρτυρας της χριστιανικής Εκκλησίας. Τονίζεται ξανά πως το έξοχο μαρτύριό του έγινε κατά το Ευαγγέλιον Χριστού, που θα μπορούσε να το ερμηνεύσει κανείς πως έγινε όπως θα ήθελε ο Χριστός-'ευαγγελικά', ή ακόμα ότι έγινε με αρκετά παρόμοιο τρόπο με αυτά που περιγράφονται στο Ευαγγέλιο ως Πάθη του Χριστού. Και τώρα πλέον αφού με την υπομονή και καρτερία που έδειξε μπροστά στο μαρτύριο νίκησε κατά κράτος! (καταγωνισάμενος) τον άνομο άρχοντα, βρίσκεται πλέον μαζί με τους αποστόλους και όλους τους δεδικαιωμένους και δοξάζει τον Θεό Πατέρα και τον Ιησού Χριστό (άλλωστε τί άλλο είναι ο Παράδεισος παρά μια ασταμάτητη δοξολογία του Θεού). Αναφέρεται επίσης, ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός ως κυβερνήτης των σωμάτων ημών και ποιμήν της κατά την οικουμένην καθολικής Εκκλησίας. Η Εκκλησία είναι μία, αδιαίρετη, 'καθολική', οι κατά τόπους διαιρέσεις είναι μόνον για πρακτικούς-διοικητικούς και ποιμαντικούς λόγους. Ο αληθινός κυβερνήτης των σωμάτων μας (σωμάτων, όχι απλά ψυχών καθ' ότι άνθρωπος ίσον σώμα+ψυχή και όχι απλά ψυχή, όπως θα έλεγαν οι τότε Γνωστικοί ή νεοπλατωνικοί) είναι ο Ιησούς Χριστός, καθώς θα μας αναστήσει όπως και τους μάρτυρες εν τη εσχάτη ημέρα. Και κυβερνήτες δεν είναι αυτοί που φαίνονται ως κυβερνήτες, αυτοί μόνον παροδική εξουσία έχουν και δεν μπορούν ουσιαστικά να κάνουν τίποτα εάν δεν τους επιτραπεί από τον Θεό. Εξάλλου ποιμήν αληθινός και απόλυτος της χριστιανικής Εκκλησίας είναι μόνον ο Ιησούς Χριστός. Οι υπόλοιποι, οι επίσκοποι, όπως ο προμνημουθείς μάρτυς Πολύκαρπος είναι ουσιαστικά απλοί διαχειριστές, την εξουσία τους την έχουν μέσω του Χριστού και θα κριθούν εάν και κατά πόσον υπήκουσαν στις εντολές του.

XX Φτάνοντας προς το τέλος της η επιστολή, αναφέρεται και πάλι σε β' πληθ. πρόσωπο προς τους αποδέκτες (την εκκλησία του Φιλομηλίου, μην ξεχνάμε είναι επιστολή!) και τους λέει πως η επιστολή ουσιαστικά είναι μια απάντηση στο αίτημά τους για περαιτέρω πληροφορίες για τον μάρτυρα μετά την ενημέρωση που αυτοί είχαν από κάποιον Μάρκο. Τους συμβουλεύει να στείλουν την επιστολή αυτήν και σε άλλους χριστιανούς, ώστε βλέποντας το θαυμαστό μαρτύριο του αγίου να δοξάζουν τον Κύριο, ο οποίος και μπορεί να μας εισάγει στην αιώνια Βασιλεία Του. (Η τιμή των μαρτύρων αποβλέπει στην δόξα του Θεού, στο να δοξάζουν δηλ. οι χριστιανοί περισσότερο τον Θεό, κατά το θαυμαστός ο Θεός εν τοις αγίοις αυτού). Ακόμα ο συγγραφέας στέλνει χαιρετισμούς σε όλους τους χριστιανούς προσαγορεύετε πάντας τους αγίους. Εσάς σας χαιρετούν όλοι οι παριστάμενοι και ο συγγραφέας, Ευάρεστος, μαζί με την οικογένειά του.

ΧΧΙ Δίνονται στην συνέχεια πληροφορίες για τον χρόνο που έλαβε χώρα το μαρτύριο: κατά την 2αν Ξανθικού, 8 η ώρα το Μεγάλο Σάββατο, πριν από 8 Μεγάλες Καλένδες. Beatus μακάριος. Η σύλληψη του μάρτυρος έγινε από τον Ηρώδη, όταν τα εγκόσμια αξιώματα κατείχαν: το μεν αρχιερατικό (παγανιστικό προφανώς) ο Φίλιππος Τραλλιανός, ενώ του ανθυπάτου ο Στάτιος Κοδράτος, πραγματικός όμως βασιλεύς εις τους αιώνας και όχι σε μια μόνο συγκεκριμένη εποχή είναι ο Ιησούς Χριστός, ο οποίος έχει θρόνο αιώνιο (Εβρ 1:8), από γενεάς εις γενεάν.

ΧΧΙΙ Ακολουθεί η 22η παράγραφος που είναι προσθήκη κατά την μεταγραφή του κειμένου (Ταύτα μετεγράψατο Γάιος) από τον Γάιο, ο οποίος υπήρξε μαθητής του Πολυκάρπου και συμμαθητής και φίλος του Ειρηναίου (Ειρηναίου Λουγδούνου). Ακολούθως υπάρχει δεύτερη προσθήκη που μνημονεύει μεταγραφή από κάποιον Σωκράτη και η οποία έγινε στην Κόρινθο και τρίτη προσθήκη όπου γράφει ο Πιόνιος, ο οποίος μάς βεβαιώνει ότι αντέγραψε πιστά το κείμενο (εκ του προγεγραμμένου έγραψα) ύστερα από αποκάλυψη σε αυτόν του αγ. Πολυκάρπου εκ των υπαρχόντων χειρογράφων τα έσωσε από την φθορά (συναγαγών αυτά ήδη σχεδόν εκ του χρόνου κεκμηκότα) ώστε να τον συμπεριλάβει και αυτόν ο Κύριος μετά των εκλεκτών αυτού, στην βασιλεία του (το έργον ως προσευχή: η αντιγραφή χειρογράφων αλλά και οι άλλες τέχνες ιστόρησις-αγιογραφία κλπ εκτελούνται ως εργόχειρα συνήθως σε μοναστήρια).


Θεολογικά Ζητήματα που ανακύπτουν από τη Μελέτη του Κειμένου

Από το όλο κείμενο ανακύπτουν διάφορα ζητήματα τα οποία θα ήταν άξια λόγου για την επιστημονική έρευνα της εκκλησιαστικής Ιστορίας και της Αγιολογίας αλλά και για την σημερινή χριστιανική Εκκλησία. Όλα τα γεγονότα που οδήγησαν εκεί (προδοσία κλπ) δείχνουν πως το μαρτύριο αυτό έγινε κατά το πρότυπο του Κυρίου, όπως το βλέπουμε στις διηγήσεις του Πάθους στα Ευαγγέλια.
Σε τί βαθμό αυτό είναι αυθεντικό και σε τί βαθμό αυτό μπορεί να αποδοθεί στην φαντασία του συγγραφέα (που θέλει ίσως να κάνει κάποιους 'ευσεβείς' συμβολικούς παραλληλισμούς);;

Σε μία ώρα κέρδισαν...
Τα μαρτυρολόγια της πρώτης Εκκλησίας τονίζουν το πώς ο μάρτυρας κέρδισε την ψυχή του μέσω των βασανιστηρίων και του μαρτυρίου. Υπάρχει ξεχωριστή σωτηρία για τους μάρτυρες; Σβήνονται και όλα τα προηγούμενα τυχόν αμαρτήματά τους; Βάπτισμα του Μαρτυρίου.

Ο Κόιντος πήγε μόνος του να παραδοθεί και στο τέλος δείλιασε. Ο Πολύκαρπος καταβάλλει τις λογικές προσπάθειες ώστε να διαφύγει του κινδύνου. Ένα από τα θέματα στην πρώτη Εκκλησία ήταν και το εισπηδητικό μαρτύριο και το κατά πόσον ο χριστιανός θα πρέπει να προφυλάσσεται. Το Μαρτυρολόγιο μάλλον μάς δίνει την χρυσή τομή μεταξύ αυτών των δύο. Ο χριστιανός ενεργεί συνετά, με διάκριση (φρόνιμοι ως οι όφεις), δεν πηγαίνει προς το μαρτύριο, αλλά όταν τον κυνηγούν πρέπει να είναι έτοιμος, όταν 'έρθει' το μαρτύριο προς αυτόν δεν το αρνείται.

Μέσα στο κείμενο υπάρχουν διηγήσεις θαυμάτων θαυμαστών γεγονότων. Είναι αυτά σημεία μιας λαικής αυξανόμενης ευσέβειας για τον μάρτυρα και την σχέση του με τον Χριστό καθώς η ιστορία διαδιδόταν ή πιστεύουμε πως ο συγγραφέας στηρίζεται σε αξιόπιστες πηγές και δεν υπάρχει διάθεση μεγαλοποίησης; (γιατί θα χρειαζόταν άλλωστε;!)



Κοινά σημεία με την Αγία Γραφή (Διήγηση του Πάθους)

Ο Πολύκαρπος παραθέτει δείπνο και προσεύχεται πριν την τελική σύλληψή του, όπως ο Κύριος (Μθ 26:36-46).
Μεταφέρεται στην Σμύρνη, την πόλη του επικείμενου μαρτυρίου του, πάνω σε έναν όνο, όπως ο Κύριος μπαίνει στην Ιερουσαλήμ. (Μθ 21:1-11)
Υποβάλλεται σε ανάκριση από την ρωμαική εξουσία (Ιω 18:28)



Βιβλιογραφία:
PG Migne 5
Εκκλησιαστική Γραμματολογία Τσάμη, Θεσσαλονίκη 2008
Ελληνική Πατρολογία Χρήστου