Κράτος ή Αγορά;

Φιλελευθερισμός η "Φιλελευθερισμός" ;

Στο "Μέλλον του Φιλελευθερισμού" (The Future of Liberalism, 2009) ο Alan Wolfe γράφει πως οι πραγματικοί κληρονόμοι του φιλελευθερισμού του John Locke, του Adam Smith και του Thomas Jefferson δεν είναι οι σημερινοί κλασικοί φιλελεύθεροι (οι libertarians), αλλά μάλλον το άλλο είδος των φιλελεύθερων, αυτοί που θα χρησιμοποιούσαν την κρατική εξουσία ώστε να διασφαλίσουν την ανεξαρτησία και την ισότητα για όλους. Ένας τέτοιος "μοντέρνος φιλελευθερισμός" είναι για τον Wolfe μία επικαιροποίηση του γνήσιου φιλελευθερισμού: Κατά τον 18ο αι. η πολιτική εξουσία καταπίεζε την ανεξαρτησία και την ισότητα, κάνοντας έτσι αναγκαία την λειτουργία της ελεύθερης αγοράς ως αντίδοτο σε αυτήν την καταπίεση, ενώ τώρα είναι η δύναμη των ιδιωτικών εταιρειών που κάνει το ίδιο, και ως εκ τούτου τώρα το φάρμακο είναι ένα πιο δραστικό και με περισσότερες εξουσίες κράτος.

Γράφει στις πρώτες σελίδες του βιβλίου του ο Wolfe:
Ο ουσιαστικός πυρήνας του φιλελευθερισμού είναι ο εξής: Να έχουν όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι όσο γίνεται περισσότερο την δυνατότητα να ελέγχουν τις ζωές τους κατά την βούλησή τους. Εκφρασμένος με αυτήν την μορφή, ο φιλελευθερισμός, είναι όπως στην εποχή του Locke, αφοσιωμένος τόσο στην ελευθερία όσο και στην ισότητα...

Κατ' αντιστοιχία προς την ελευθερία, οι φιλελεύθεροι επιθυμούν για το άτομο αυτό που ο Thomas Jefferson επιθυμούσε για την χώρα: ανεξαρτησία. Η εξάρτηση για τους φιλελεύθερους ατροφεί το άτομο. Όταν δεν έχουμε άλλη επιλογή παρά να δεχτούμε την εξουσία κάποιου άλλου επάνω σε μάς, δεν μπορούμε να σκεφτούμε για τον εαυτό μας, είμαστε περιορισμένοι σε συνθήκες υπάρξεως που μοιάζουν με έναν ατέρμονα αδιέξοδο αγώνα επιβίωσης, είμαστε ανίκανοι να σχεδιάσουμε το μέλλον, και να μπορούμε να κατέχουμε την στοιχειώδη ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτή η αυτόνομη (ανεξάρτητη) ζωή είναι ως εκ τούτου η καλύτερη δυνατή μορφή ζωής. Έχουμε τις δυνατότητες και είμαστε υπεύθυνοι για να το συνειδητοποιήσουμε, το να είμαστε κύριοι του πεπρωμένου μας.

Ακούγεται αρκετά καλό,έτσι; Το να υπόκεισαι στιην αυθαίρετη βούληση και στις ορέξεις κάποιου άλλου συγκρούεται με το φιλελεύθερο ιδεώδες, το οποίο προβάλλει το ιδανικό της κυριότητος επί του πεπρωμένου σου ακόμα και όταν κάποιος συνεργάζεται με άλλους για αμοιβαίο όφελος.


Η Ισότητα ως Βασική Αξία

Θα συμφωνούσα επίσης με τον Wolfe ότι η ισότητα είναι βασική αξία του κλασικού φιλελευθερισμού, αλλά όχι όχι όμως έτσι όπως την εννοεί. Η αληθινή φιλελεύθερη ισότητα δεν είναι η ισότητα εισοδήματος, ούτε είναι απλώς η ισότητα της ελευθερίας ή η ισότητα έναντι του νόμου. Η πρώτη θα απαιτούσε διαρκή βίαια κρατική παρέμβαση στην εθελοντική συναλλαγή της ελεύθερης αγοράς, ενώ οι άλλες δύο θα ήταν ανεπαρκείς από μόνες τους. Με τον όρο ισότητα, θα εννοούσα αυτό που ο Roderick Long ονομάζει, κατά Locke, ισότητα της εξουσίας (της αυθεντίας). Για τον Locke κατάσταση ελευθερίας υφίσταται όταν είναι αυτή στην οποίαν: όλη η εξουσία και δικαιοδοσία είναι αμοιβαία (αμφίδρομη), και κανείς δεν την έχει σε μεγαλύτερο βαθμό απ' ότι ο άλλος, καθώς δεν υπάρχει τίποτα πιο φανερό από τα δημιουργήματα του ιδίου είδους και τάξεως... θα πρέπει να είναι επίσης ίσα το ένα με το άλλο, χωρίς υποταγή και υποτέλεια για κανένα...


Κάπου εδώ όμως θα έπρεπε να χωρίσουν οι δρόμοι μας με τον Wolfe καθώς περιέχει μία ηττοπαθή ιδέα τού πώς να διασφαλιστεί η κυριότητα του καθενός επί του μέλλοντός του/της: το "κοινωνικό κράτος". Κρίνοντας από την ιστορία και από την ίδια την φύση του κράτους, μπορούμε να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα πως το πρόγραμμα του Wolfe όχι μόνον δεν θα οδηγήσει στην απελευθέρωση αλλά θα οδηγήσει και στην υποδούλωση του ατόμου. O Wolfe έχει μάλλον μπερδέψει τα πράγματα.

Γράφει: Υποστηρίζοντας σήμερα αυτό που διεκήρυττε ο Adam Smith χθες --μια ελεύθερη αγορά αρρύθμιστη από το κράτος-- είναι σαν να ευνοούμε μια μεγαλύτερη, παρά την λιγότερη, εξάρτηση, και λιγότερη, όχι περισσότερη, ισότητα... Στις "εξαιρετικά οργανωμένες και συγκεντρωτικές μορφές που λαμβάνει ο καπιταλισμός στον σύγχρονο κόσμο", το να απομακρύνουμε το κράτος από την αγορά δεν θα επέτρεπε για έναν μεγάλο αριθμό ατόμων το να γίνουν επιχειρηματίες με τρόπους που θα τους καθιστούσαν ικανούς να θέτουν αυτοί τις προυποθέσεις με τις οποίες επιθυμούν να ζήσουν την ζωή τους. Τουναντίον επιτρέπει στις μεγάλες εταιρείες να μειώνουν τις υποχρεώσεις τους απέναντι στους υπαλλήλους τους και έτσι αυτοί να εξαρτώνται περισσότερο από τα εκάστοτε 'καπρίτσια' της αγοράς.


Απρόσωπες Δυνάμεις της Αγοράς

Το τελευταίο κομμάτι του παραπάνω αποσπάσματος έχει πάντως κάποια εγκυρότητα, αλλά προτού έλθουμε σε αυτό, ας δούμε λίγο το γενικό θέμα. Φαίνεται ο Wolfe να λέει ότι --και αυτό το επαναλαμβάνει σε αυτήν την συζήτηση με τον Russ Roberts (http://www.econtalk.org/archives/2009/05/wolfe_on_libera.html)πως κάποιος είναι λιγότερο ανεξάρτητος όταν υπόκειται στις απρόσωπες δυνάμεις της αγοράς παρά όταν υπόκειται στις δυνάμεις της πολιτικής, οι οποίες έχουν ως σκοπό αυτήν ακριβώς την διασφάλιση της ανεξαρτησίας και της ισότητας των ανθρώπων. Αυτό προσωπικά μου φαίνεται εντελώς λανθασμένο.

Ομολογουμένως, σε μία απελευθερωμένη αγορά κανένα άτομο ή ομάδα δεν θα μπορούσε να ελέγξει τις δυνάμεις της αγοράς (τον νόμο της προσφοράς και της ζήτησης κοκ.) στις οποίες θα έπρεπε όλοι να προσαρμοστούμε καθώς θα προσπαθούσαμε να φέρουμε εις πέρας τα σχέδιά μας. Αυτό βεβαίως εκ πρώτης όψεως θα έμοιαζε με παραβίαση της ανεξαρτησίας μας. Αλλά αυτές οι δυνάμεις καλούνται 'απρόσωπες' ακριβώς επειδή δεν είναι το αποτέλεσμα της βούλησης κανενός συγκεκριμένου ατόμου και δεν κατευθύνονται ούτε μπορούν να κατευθυνθούν προς κάποιον συγκεκριμένο προεπιλεγμένο στόχο. Ακριβώς αυτός ο όρος οι δυνάμεις της αγοράς αναφέρεται στην αυθόρμητη, κανονική και ουσιώδη για την αγορά διαδικασία (το σύστημα τιμών) που δημιουργείται από την ελευθερία άλλων ανθρώπων να επιλέξουν τι να αγοράσουν και να πουλήσουν. Με άλλα λόγια, η ανεξαρτησία του καθενός ατόμου οριοθετείται από την ανεξαρτησία του οποιουδήποτε άλλου. Ενώ όλοι θα πρέπει να λαμβάνουμε υπ' όψιν τις τιμές και τις επιλογές των άλλων καθώς καταστρώνουμε τα σχέδιά μας, έχουμε ο καθένας μεγάλη ευχέρεια μέσα στο περιβάλλον της αγοράς μέσω της οποίας μπορούμε να ελαχιστοποιήσουμε την τρωτότητά μας στην αυθαίρετη βούληση των άλλων. Εάν κάποιο άτομο δεν θέλει να συναλλαγεί μαζί σου, το πιο πιθανό είναι ότι αυτό θα το κάνει κάποιο άλλο άτομο, ως εκ τούτου η πιθανότητα τού να πέσεις θύμα ούτως ειπείν διακρίσεων μέσω ομαδοποίησης (invidious discrimination) πέφτει στο ελάχιστο. ("Μιλάει το χρήμα"). Ως εκ τούτου ο μέγιστος βαθμός ατομικής αυτονομίας είναι πλήρως συμβατός με την ζωή μέσα στο περιβάλλον της αγοράς, ειδικά καθώς ο χώρος της αγοράς επεκτείνεται. (Φυσικά με αυτό δεν υπονοείται πως ολόκληρη η ζωή λαμβάνει χώρα μέσα στο πλαίσιο της αγοράς).

Η αγορά είναι όχι μόνον συμβατή με την αυτονομία, είναι επίσης απαραίτητη και ουσιώδης για αυτήν. Εν αντιθέσει με την αγορά, η εναλλακτική λύση που προτείνει ο Wolfe, το κράτος, χρησιμοποιεί βία (ή την απειλή αυτής) για να επιβάλλει την θέλησή του. Εάν δεν σου αρέσει κάποιο από τα σύνολα των αποφάσεων των πολιτικών, δεν μπορείς έτσι απλά να διαλέξεις κάποιο άλλο. Και δεν υπάρχει καμμία δυνατότητα να τα περιφρονήσεις/απορρίψεις (opting-out). Υπάρχει ανισότητα της εξουσίας.

O Wolfe εμφανίζεται εξαιρετικά αφελής ως προς το δημοκρατικό λεγόμενο κράτος. Καθώς ελλείπονται τόσο από την απαραίτητη γνώση όσο και από τα απαραίτητα κίνητρα, οι αξιωματούχοι του κράτους δεν μπορούν να ανταποκριθούν στον μέσο άνθρωπο πέρα από τις επιδεικτικές χειρονομίες που κάνουν οι πολιτικοί ώστε να κατακτήσουν και να διατηρήσουν την εξουσία. Καμμία ατομική ψήφος ουσιαστικά δεν μετράει, και ο κρατικός μηχανισμός είναι αναπόφευκτο να πέφτει στα χέρια άριστα οργανωμένων ομάδων (συντεχνιών, lobbies) κυρίως σχετικών με μεγάλα επιχειρηματικά συμφέροντα (ΣτΜ: ή συνδικαλιστικών --κάτι ανάλογο-- στην περίπτωση της χώρας μας) που διαθέτουν τον χρόνο, τους πόρους και το κίνητρο ώστε να διατηρούν το σύστημα στρεβλό προς όφελός τους μέσω εκμεταλλευτικών, αντι-ανταγωνιστικών παρεμβάσεων. (Μια κυριαρχία της πλειοψηφίας δεν θα ήταν πολύ καλύτερη λύση επίσης). Οποιαδήποτε "πρόνοια" για τους ανθρώπους χαμηλού εισοδήματος εντάσσεται πιο πολύ στην προσπάθεια να προληφθεί η κοινωνική αναταραχή. Η πεποίθηση του Wolfe ότι το Κράτος μπορεί να είναι ο υπερασπιστής της αυτονομίας και της ισότητας των απλών ανθρώπων είναι προβληματική καθώς η δράση του κράτους  --που στηρίζεται στην επιβολή--  από την ίδια την φύση της υποσκάπτει την αυτονομία και καλλιεργεί την εξάρτηση.

Ο Wolfe έχει δίκαιο στην ανησυχία του για τις "εξαιρετικά οργανωμένες και συγκεντρωτικές μορφές που παίρνει ο καπιταλισμός στον σύγχρονο κόσμο". Αυτό το σύστημα όντως υποσκάπτει την ανεξαρτησία του ατόμου και την ισότητα. Εκεί που κάνει λάθος είναι στο ότι εξισώνει την "καπιταλιστική" οικονομία με την ελεύθερη αγορά. Δεικνύεται έτσι ένοχος αυτού που ο Kevin Carson ονομάζει "χυδαίο φιλελευθερισμό" (vulgar liberalism) και ο Roderick Long "left-conflationism": συσχετίζοντας τα κακά του κορπορατισμού με το ακριβώς αντίθετό του, την απελευθερωμένη αγορά. (αντανακλά ουσιαστικά την άποψη που υπερασπίζεται την επιχειρηματική συμπεριφορά στο κορπορατικό κράτος με το σκεπτικό ότι η ελεύθερη αγορά δεν θα επέτρεπε τέτοια συμπεριφορά εάν αυτή δεν εξυπηρετούσε τους καταναλωτές αποτελεσματικά).

Αντίθετα προς την άποψη του Wollfe, η πλήρης "απομάκρυνση του κράτους από την αγορά"-- η κατάργηση δηλαδή των προνομίων καθώς επίσης και των κανονιστικών ρυθμίσεων-- δεν θα αύξανε την εξάρτηση. Αλλά μάλλον, θα μπορούσε να εξαλείψει τις χιλιάδες εμποδίων --που συντηρούνται από το κράτος-- στον ανταγωνισμό, και τα οποία εμπόδια βαρύνουν τις διάφορες μικρές επιχειρήσεις, τους συνεταιρισμούς και την ατομική επιχείρηση. Αυτά τα εμπόδια αυξάνουν την εξάρτηση του κόσμου από την αυθαίρετη βούληση άλλων (ΣτΜ: συνήθως κρατικών αξιωματούχων και αυτό φαίνεται ανάγλυφα σε χώρες όπως η Ελλάδα). Η απελευθέρωση της αγοράς θα μπορούσε να τερματίσει τα νομισματικά παιχνίδια και την δυνατότητα για bail-outs η οποία ενθαρρύνει τις τράπεζες και άλλες εταιρείες να παίρνουν υπερβολικά ρίσκα που υποβάλλουν τους εργαζομένους στους οικονομικούς κύκλους (business cycles ανάπτυξη-ύφεση) και την παρατεταμένη ανεργία. Σε τελική ανάλυση μια απελευθερωμένη αγορά θα σήμαινε το τέλος όλων των προνομίων που δίδουν τα κακά τα οποία ο Wolfe ορθώς παρατηρεί αλλά λανθασμένα αποδίδει στις "δυνάμεις της αγοράς".

"Ο άνθρωπος σε κάθε πολύπλοκη κοινωνία" γράφει ο F. A. Hayek στο "Individualism: True and False" (Aτομικισμός: Λάθος και Σωστό), "δεν μπορεί να έχει παρά δύο επιλογές:
1. να προσαρμόσει τον εαυτό του με ό,τι στον ίδιον μπορεί να φαίνεται ως οι τυφλές δυνάμεις μιας κοινωνικής διεργασίας (process) και

2.να υπακούει στις διαταγές κάποιου άλλου, που θα είναι ανώτερος από αυτόν, ενός ανωτέρου του.
Για όσο γνωρίζει μόνον την σκληρή πειθαρχία της αγοράς, μπορεί να θεωρήσει την κατεύθυνση που θα δίνεται από κάποιον άλλον ευφυή ανθρώπινο εγκέφαλο ως προτιμώτερη, αλλά όταν την δοκιμάσει, σύντομα ανακαλύπτει πως η προηγούμενη επιλογή τού αφήνει έστω κάποια δυνατότητα επιλογής, ενώ η δεύτερη δεν του αφήνει καμμία, και πως είναι καλύτερα να έχεις να επιλέξεις ανάμεσα σε μη ευχάριστες εναλλακτικές λύσεις από το να είσαι υποχρεωμένος να δεχθείς μία".

Εάν η εναλλακτική λύση που έχουμε είναι ανάμεσα στο να χρησιμοποιήσουμε τις δυνάμεις της αγοράς ή στο να εμπιστευθούμε μιαν άρχουσα τάξη (ελίτ) που θα σχεδιάζει και θα εκτελεί τα επιθυμητά 'δίκαια' αποτελέσματα για την κοινωνία, ο οποιοσδήποτε που θα θεωρούσε σημαντικά την αυτονομία (ανεξαρτησία) και την ισότητα θα έπρεπε να διαλέξει την αγορά. Καλόβολο, ειρηνικό κράτος δεν υπάρχει.


(από το άρθρο του Sheldon Richman στο The Freeman: Market, State and Autonomy http://www.fee.org/the_freeman/detail/market-state-and-autonomy/#axzz2LRd4yzXF)