Δημόσια Δωρεάν Παιδεία

Στο βιβλίο των Αρχαίων της Γ' Λυκείου (θεωρητικής κατεύθυνσης) εκεί όπου περιγράφεται το 'εκπαιδευτικό σύστημα' της αρχαίας Αθήνας, αναφέρεται με μια δόση συγκαλυμμένης στενοχώριας και ή αλαζονείας από την πλευρά τού σήμερα, ότι η παιδεία στην αρχαία Αθήνα ήταν προνόμιο των ολίγων και δεν ήταν αρμοδιότητα του κράτους. Η γενίκευση όμως της δημόσια παρεχόμενης παιδείας είναι πάντα προς την θετική κατεύθυνση; Θα είχε αναπτυχθεί όλη αυτή η πολιτιστική παραγωγή της αρχαίας Ελλάδος με τους σοφιστές, τους ρήτορες, τους φιλοσόφους αν όλα αυτά ήταν υπό την ασφυκτική εποπτεία και έλεγχο ενός κεντρικού μηχανισμού;

Η απάντηση μάς δίνεται από την ιστορία. Το μόνο παράδειγμα δημόσια παρεχόμενης παιδείας στην αρχ. Ελλάδα είναι η Σπάρτη. Μια έντονα στρατιωτικοποιημένη κοινωνία, με τον διαρκή φόβο της εξέγερσης των ειλώτων και του πολέμου, που έβαζε ως προτεραιότητα την ενότητα, όχι την μοναδικότητα και την ανάπτυξη των δημιουργικών δυνάμεων του κάθε ανθρώπου, τις οποίες μπορεί να έβλεπε και ως επικίνδυνες για την σταθερότητα της κοινωνίας. Το μεγάλωμα οπλιτών -εργαλείων της στρατιωτικής της μηχανής, οι οποίοι έπρεπε να έχουν κοινές καταβολές, να ξεχωρίζουν όσο γίνεται λιγότερο μεταξύ τους, ήταν ο στόχος. Προτεραιότητα ήταν η ομάδα -το 'κοινό καλό', όχι το άτομο, ο πολίτης. Αντίθετα, στην Αθήνα, το κλίμα ελευθερίας ευνόησε την προσέλκυση διαφόρων διδασκάλων από διάφορες γωνιές του Ελληνισμού (Ιωνία, Πόντος, Κάτω Ιταλία) και έτσι μέσα σε περιβάλλον ανταγωνισμού και ελευθερίας η ποιότητα των παρεχομένων υπηρεσιών εκπαίδευσης γινόταν όλο και καλύτερη. Στην Αθήνα τα πράγματα ήταν αλλιώς, η κάθε οικογένεια και το κάθε άτομο ξεχωριστά είχαν ενδιαφέροντα -τόσο πρακτικά, χρησιμοθηρικά, το καλώς επιμελείσθαι του οίκου και της πόλεως ("όπως αν άριστα την αυτού οικίαν διοικοί, και περί της πόλεως, όπως τα της πόλεως δυνατώτατος αν είη πράττειν και λέγειν") όσο και βαθύτερα, αφηρημένα, καθαρώς φιλοσοφικά, όπως το με ποιον τρόπο μπορεί να  βρει -και αν μπορεί- ο άνθρωπος την αλήθεια. Το βλέπουμε αυτό στους πλατωνικούς διαλόγους (Πρωταγόρας), όπου στο άκουσμα της άφιξης ενός νέου σοφιστή ο νεαρός Ιπποκράτης  τρέχει να τον γνωρίσει. Μπορεί τα κίνητρά του να είναι και μια ματαιοδοξία και αγάπη και ενθουσιασμός για την τελευταία 'μόδα', αλλά σίγουρα αυτά θα μπορούσαν να γίνουν η αφορμή για μια βαθύτερη ενασχόληση με την φιλοσοφία. Ο νέος της Σπάρτης δεν θα είχε πιθανόν την ευκαιρία ούτε να σκεφτεί ότι θα ήθελε να πάει να ακούσει κάπου έναν καινούργιο ρήτορα.

Αυτό όλο οδήγησε στην δημιουργική άνθιση του πνεύματος (και όχι μόνο) στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ελεύθερη διακίνηση και ανταγωνισμός, μείξη ή σύγκρουση, των ιδεών, φιλοσοφικών και επιστημονικών. Φυσικά ίσως πει κανείς ότι αυτό θα ήταν δύσκολο να προορίζεται για μιαν ευρύτερη ομάδα ανθρώπων και γι αυτό χρειαζόμαστε την γενικευμένη δημόσια εκπαίδευση. Σε έναν βαθμό αυτό ίσως είναι αληθές. Όμως 1ον βρισκόμαστε στην εποχή που η τεχνολογία και η αστικοποίηση βοηθούν στο να είναι προσβάσιμες οι γνώσεις σε πολύ μεγαλύτερα ποσοστά ανθρώπων χωρίς να είναι απαραίτητη μια κεντρική κυβερνητική παρέμβαση (δυσπρόσιτα ορεινά χωριά, απομακρυσμένα νησιά κλπ) και 2ον με την κατάλληλη εξοικονόμηση χρημάτων η ιδιωτική εκπαίδευση (αυτή που θα αποφασίζεται από την οικογένεια -τους γονείς και όχι από τον εκάστοτε υπουργό ή μια ομάδα 'σοφών') θα αποβεί πολύ πιο συμφέρουσα μακροπρόθεσμα, και σε κόστος και σε ανταποδοτικά οφέλη. Και για να προλάβουμε τις συνήθεις ενστάσεις των 'προοδευτικών' (ΟΛΜΕ κλπ) αυτά τα οφέλη δεν θα είναι καν μόνο οικονομικά, αλλά κυρίως θέματα ήθους και ελευθερίας. Θα έχουμε έτσι τις ιδεολογικές συγκρούσεις (πχ πρέπει το σχολείο να δίνει θρησκευτική αγωγή και πώς;) σε ένα πολύ πιο ουσιώδες έδαφος επιχειρημάτων, και όχι στο ποιος θα καταφέρει να ελέγξει την δημόσια παιδεία.

Φυσικά αν το ψάξουμε λίγο παραπάνω η ανασφάλεια να αφήσουμε σημαντικά πράγματα στην οικογένεια κρύβει ίσως και μία περιφρόνηση προς τον λαό, που 'δεν ξέρει', και χρειάζεται διαφώτιση. Προφανώς και τα ιδιωτικά εκπαιδευτικά ιδρύματα θα πρέπει να πληρούν κάποια βασικές προυποθέσεις, να πιστοποιούνται από οργανισμούς, όπως συμβαίνει παντού άλλωστε πλέον στην ελεύθερη αγορά, η εμμονή όμως στο να γίνεται αυτό αποκλειστικά και μόνο από το κράτος μπορεί να εξηγηθεί με την δύναμη της συνήθειας και τους συμφεροντολογικούς υπολογισμούς μιας κάστας κρατικών υπαλλήλων ή από έναν συγκεκαλυμμένο ολοκληρωτισμό ή έστω συγκεντρωτισμό, του 'όλα πρέπει να περνάνε από το κράτος', από την 'κοινωνία', αλλιώς είναι επικίνδυνα. Μας θυμίζει έτσι την ρήση του περίφημου Αμερικανού προοδευτικού παιδαγωγού John Dewey όπου αναφέρει πως, "παιδιά που ξέρουν πώς να σκέφτονται από μόνα τους χαλούν την αρμονία της συλλογικής κοινωνίας που έρχεται, και όπου όλοι θα είναι αλληλεξαρτώμενοι μεταξύ τους" (διάβαζε: "αποτελούν κίνδυνο"). Λες και η ελεύθερη σκέψη είναι αυτή που δυσκολεύει την επικοινωνία των ανθρώπων!

Μια άλλη ένσταση που μπορεί να ανακύπτει είναι: μα δεν υπάρχουν θαυμάσιοι εκπαιδευτικοί στο δημόσιο σχολείο; Προφανέστατα και υπάρχουν, το θέμα όμως δεν βρίσκεται εκεί, βρίσκεται στο σύστημα που ευνοεί ή δεν ευνοεί την ανάπτυξη της δημιουργικότητας και της ελεύθερης σκέψης. Πόσοι εκπαιδευτικοί σε δημόσια σχολεία δεν έχουν αντιμετωπίσει γκρίνια και μουρμούρα από 'λιγότερο ορεξάτους' συναδέλφους τους όταν με αγνές προθέσεις και ενθουσιασμό πήγαν να εφαρμόσουν πρωτότυπες μεθόδους και να αφιερωθούν στην δουλειά τους; Θα έλεγε κανείς, πως είναι θαύμα που ακόμα και στο δημόσιο σχολείο υπάρχουν τόσοι πολλοί λαμπροί εκπαιδευτικοί. (Ιδιαίτερα τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες όπου σε αντίδραση στα κακώς κείμενα του προηγούμενου συστήματος αξιολόγησης καταργήθηκε κάθε έννοια αξιολόγησης, στα πλαίσια ενός δήθεν εκδημοκρατισμού του σχολείου, στην πραγματικότητα όμως μιας αποδιοργάνωσης όπου και ο μαθητής αδικούνταν καθώς αξιολογείτο από έναν δάσκαλο και ένα σχολείο ανεπίδεκτο αξιολογήσεως και ο δάσκαλος αδικούνταν επίσης καθώς δεν είχε πλέον στην διάθεσή του τα μέσα και το κλίμα εκείνο που θα τον βοηθούσε στο έργο του και θα του έδινε την δυνατότητα να εμπνέει κάποιο κύρος στον μαθητή. Έτσι το δημόσιο ελληνικό σχολείο στην συντριπτική του πλειοψηφία παρεξέκλινε του προορισμού του και ο κυριώτερος σκοπός του κατέστη το να βρίσκει δουλειά στους εξωφρενικά υπεράριθμους αποφοίτους των επίσης εξωφρενικά πολλών 'καθηγητικών σχολών' του δημοσίου Πανεπιστημίου).

Μπορεί όλα αυτά τα περί απελευθέρωσης, κουπονιών εκπαίδευσης και school choice να φαίνονται λίγο ουτοπικά στην Ελλάδα του σήμερα, όμως αν θεωρούμε πως η παιδεία είναι δικαίωμα, πρέπει επίσης να θεωρούμε πως η ποιοτική και ελεύθερη παιδεία και όχι η κατήχηση οιουδήποτε συστήματος είναι επίσης δικαίωμα κάθε παιδιού και κάθε ανθρώπου. Αλλιώς το δικαίωμα γίνεται πρόσχημα για την καθοδήγηση και διάπλαση ανθρώπων 'κατάλληλων' για την κοινωνία που θέλουμε, όχι πάντως ελεύθερων.
-ΝΒ, 30/12/2012