Αρετή: εκ του ρήματος αραρίσκω, ρίζα -αρ..
Αρχαία σημασία: ο όρος αρχικά δεν εχρησιμοποιείτο με την ηθική έννοια, που του δίνουμε σήμερα. Η αρετή, όπως και η λατινική virtus-utis δήλωνε πρώτα την σωματική ικανότητα, την γενναιότητα, την ανδρεία και αναφερομένη επί γυναικών την σεμνότητα.
Αρχαία Ελλάδα
Η πρωταρχική σημασία της αρετής ευρίσκεται στον Όμηρο, όπου στο πρόσωπο τόσο του Οδυσσέα, όσο και της Πηνελόπης προβάλλεται η σύμφωνα με τα προαναφερθέντα αρμόζουσα αναλόγως στα δύο φύλα αρετή. Ο Πίνδαρος αναζητεί την έννοια της αρετής στην σωματική διάπλαση και την αρτιότητα, στην επιδεξιότητα και στις αθλητικές ικανότητες. Στον Ησίοδο η αρετή παρουσιάζεται να έχει σχέση με το 'κύδος' και να έρχεται σε αντίθεση με την κακότητα. Κατά τους Πυθαγορείους η έννοια της αρετής συνδέεται με τους αριθμούς.
Από τον Σωκράτη και μετά η έννοια της αρετής καθίσταται πιο συγκεκριμένη, Ο Σωκράτης κάνει λόγο για τέσσερις αρετές, την σοφία, την ανδρεία, την σωφροσύνη και την δικαιοσύνη. Κατά τον Πλάτωνα, αυτές οι αρετές αντιστοιχούν στα τρία μέρη της ψυχής, η σοφία (φρόνησις) στο λογιστικόν (στην νόηση), η ανδρεία στο θυμοειδές (στην βούληση), και η σωφροσύνη στο επιθυμητικόν. Ως δικαιοσύνη νοείται η αρμονία μεταξύ των τριών μερών της ψυχής, όπου κανένα μέρος δεν ανακόπτει, δεν εμποδίζει την πλήρη ανάπτυξη του άλλου, δεν αναπτύσσεται εις βάρος του άλλου (33% x 3).
Κατά τον Αριστοτέλη οι αρετές διακρίνονται σε ηθικές και διανοητικές. Ως ηθικές αρετές ονομάζει την δικαιοσύνη, την ανδρεία, την εγκράτεια, την ελευθερία, την πραότητα, την φιλία κ.ά. ενώ ως διανοητικές τις εξής πέντε: τέχνη, επιστήμη, φρόνηση, σοφία και νους. Με την έννοια της αρετής συνδέονται πολύ στον Αριστοτέλη οι έννοιες της έξεως και της μεσότητος. Ως αρετή λογίζεται η μεσότητες μεταξύ δύο ακροτήτων (υπερβολή/έλλειψις).
Σύμφωνα με τον Αρίστιππο τον Κυρηναίο αγαθόν είναι η ηδονή. Αντίθετη σε αυτό έρχεται η άποψη του Αντισθένους που εκφραστηκε με την ρήση του (Μανείην μάλλον ή ησθείην'-Διογ. Λαέρτιος VI,ΙΙ). Eκεί ως αρετή θεωρείται η απόλυτη εγκράτεια, η αποχή από την ηδόνη. Σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη της έννοιας της αρετής υπήρξε η παρουσία της στωικής φιλοσοφίας. Ο μέγας στωικός φιλόσοφος Ζήνων ο Κιτιεύς εδίδασκε ότι το να ζεις κατά φύσιν (τη φύσει) σημαίνει να ζεις με αρετή. Κατά τον Ζήνωνα υπάρχουν οι αρετές, οι κακίες και τα 'αδιάφορα', όπως η ζωή, ο θάνατος κλπ..
Στην Καινή Διαθήκη και την μεταγενέστερη χριστιανική γραμματεία
Στην ΚΔ ο όρος αρετή απαντάται πέντε φορές. Ο απ.Παύλος ζητεί από τους χριστιανούς ώστε να ζουν 'σωφρόνως (προς τον εαυτό τους) και δικαίως (προς τους άλλους) και ευσεβώς (προς τον Θεό)'. Συνιστά επίσης να διώκουν την δικαιοσύνη, την πίστη, την αγάπη, την υπομονή. Στην κορυφή των αρετών ο απ.Παύλος θέτει την αγάπη (Α' Κορ. 13). Οι πατέρες της Εκκλησίας ομιλούντες περί της αρετής, αναφέρονται σε αυτήν, βασικά με την έννοια που αναφέρεται στην Αγία Γραφή. Σύμφωνα με τον Μ.Αθανάσιο, μόνος ο Ιησούς Χριστός 'ωμίλησεν απλώς και σαφώς περί του κατ' αρετήν βίου' PG 25,281).
Προκειμένου να τονίσουν τις επί μέρους αρετές οι Πατέρες παρουσιάζουν πρόσωπα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και μάρτυρες της Εκκλησίας, τους οποίους παρουσιάζουν ως υποδείγματα αρετής. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής στον Ασκητικό του μάς προτρέπει να μιμηθούμε τις αρετές των αγίων, τις οποίες απαριθμεί (PG 90,956). Για τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο προβάλλει ως συνεχές πρότυπο αρετής, ως 'φωτεινόν μετέωρον αρετής' ο απόστολος Παύλος.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν αγνοούν όμως ούτε τις περί αρετής απόψεις των αρχαίων Ελλήνων. Ο Μ.Βασίλειος μάς αναφέρει ότι είχε ακούσει από μορφωμένο άνθρωπο να αναφέρεται στα έπη του Ομήρου ως "αρετής έπαινον" (V,E).
Η ελληνική (ανατολική) θεολογία ενώ δέχτηκε τις απόψεις και την προσφορά της αρχαίας φιλοσοφίας επί του θέματος, δεν δέχτηκε την 'διάκριση των αρετών' και την κατάτμηση της καθ' όλου αρετής. Στην σχολαστική Δύση, αντίθετα, υπάρχει γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ γενικών (κυρίων) και θεολογικών αρετών). Ως θεολογικές αρετές (οδηγούσες δηλαδή προς τον Θεό) θεωρούνται η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη ενώ ως γενικές η δικαιοσύνη, η σοφία (φρόνησις), η σωφροσύνη και η ανδρεία. Τον όρο 'γενικές αρετές' ήδη γνωστό από την αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιεί πρώτος στην Δύση ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων. Ο όρος αυτός (Virtutes Cardinales) χρησιμοποιήθηκε και από τον Θωμά Ακυινάτη, και παρέμεινε γενικώς σε χρήση σε όλη την εξέλιξη της δυτικής θεολογίας.
Απαραίτητη προυπόθεση θεωρούν οι πατέρες την ελευθερία του ατόμου για να έχει νόημα η άσκηση της αρετής. Έτσι τονίζεται, τόσο από τον ι. Χρυσόστομο η σημασία της προαιρέσεως (περί αρετής και κακίας') όσο και από τον Μ. Βασίλειο όπου λέγει ότι τίποτα από όσα δεν τα εκλέγεις από μόνος σου, δεν αξίζει να επαινείται.
Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση, τέλος, το μόνο τέλειο πρότυπο αρετής και άξιο προσπαθείας μιμήσεως από τους Χριστιανούς είναι η αρετή του Ιησού. Είναι το μόνο πρότυπο που αξίζει ο χριστιανός να ακολουθεί εντελώς απρουπόθετα, ώστε να μεταμορφωθεί οντολογικώς, 'σύμμορφοι της εικόνος...' Όπως πολύ ωραία τονίζει και ο Ιγνάτιος Αντιοχείας: "Μιμηταί του Κυρίου σπουδάσωμεν είναι.. εν πάση αγνεία και σωφροσύνη" (προς Εφεσίους 10,2). Σε ανάλογο πνεύμα κινείται και το εξαιρετικά διαδεδομένο έργο Μίμησις Χριστού του Θωμα Κεμπησίου (Thomas A. Kempis).
'Το καλόν ου καλόν εί εάν μη καλώς γένηται' (Μ.Bασίλειος)
Αρχαία σημασία: ο όρος αρχικά δεν εχρησιμοποιείτο με την ηθική έννοια, που του δίνουμε σήμερα. Η αρετή, όπως και η λατινική virtus-utis δήλωνε πρώτα την σωματική ικανότητα, την γενναιότητα, την ανδρεία και αναφερομένη επί γυναικών την σεμνότητα.
Αρχαία Ελλάδα
Η πρωταρχική σημασία της αρετής ευρίσκεται στον Όμηρο, όπου στο πρόσωπο τόσο του Οδυσσέα, όσο και της Πηνελόπης προβάλλεται η σύμφωνα με τα προαναφερθέντα αρμόζουσα αναλόγως στα δύο φύλα αρετή. Ο Πίνδαρος αναζητεί την έννοια της αρετής στην σωματική διάπλαση και την αρτιότητα, στην επιδεξιότητα και στις αθλητικές ικανότητες. Στον Ησίοδο η αρετή παρουσιάζεται να έχει σχέση με το 'κύδος' και να έρχεται σε αντίθεση με την κακότητα. Κατά τους Πυθαγορείους η έννοια της αρετής συνδέεται με τους αριθμούς.
Από τον Σωκράτη και μετά η έννοια της αρετής καθίσταται πιο συγκεκριμένη, Ο Σωκράτης κάνει λόγο για τέσσερις αρετές, την σοφία, την ανδρεία, την σωφροσύνη και την δικαιοσύνη. Κατά τον Πλάτωνα, αυτές οι αρετές αντιστοιχούν στα τρία μέρη της ψυχής, η σοφία (φρόνησις) στο λογιστικόν (στην νόηση), η ανδρεία στο θυμοειδές (στην βούληση), και η σωφροσύνη στο επιθυμητικόν. Ως δικαιοσύνη νοείται η αρμονία μεταξύ των τριών μερών της ψυχής, όπου κανένα μέρος δεν ανακόπτει, δεν εμποδίζει την πλήρη ανάπτυξη του άλλου, δεν αναπτύσσεται εις βάρος του άλλου (33% x 3).
Κατά τον Αριστοτέλη οι αρετές διακρίνονται σε ηθικές και διανοητικές. Ως ηθικές αρετές ονομάζει την δικαιοσύνη, την ανδρεία, την εγκράτεια, την ελευθερία, την πραότητα, την φιλία κ.ά. ενώ ως διανοητικές τις εξής πέντε: τέχνη, επιστήμη, φρόνηση, σοφία και νους. Με την έννοια της αρετής συνδέονται πολύ στον Αριστοτέλη οι έννοιες της έξεως και της μεσότητος. Ως αρετή λογίζεται η μεσότητες μεταξύ δύο ακροτήτων (υπερβολή/έλλειψις).
Σύμφωνα με τον Αρίστιππο τον Κυρηναίο αγαθόν είναι η ηδονή. Αντίθετη σε αυτό έρχεται η άποψη του Αντισθένους που εκφραστηκε με την ρήση του (Μανείην μάλλον ή ησθείην'-Διογ. Λαέρτιος VI,ΙΙ). Eκεί ως αρετή θεωρείται η απόλυτη εγκράτεια, η αποχή από την ηδόνη. Σημαντικός σταθμός στην εξέλιξη της έννοιας της αρετής υπήρξε η παρουσία της στωικής φιλοσοφίας. Ο μέγας στωικός φιλόσοφος Ζήνων ο Κιτιεύς εδίδασκε ότι το να ζεις κατά φύσιν (τη φύσει) σημαίνει να ζεις με αρετή. Κατά τον Ζήνωνα υπάρχουν οι αρετές, οι κακίες και τα 'αδιάφορα', όπως η ζωή, ο θάνατος κλπ..
Στην Καινή Διαθήκη και την μεταγενέστερη χριστιανική γραμματεία
Στην ΚΔ ο όρος αρετή απαντάται πέντε φορές. Ο απ.Παύλος ζητεί από τους χριστιανούς ώστε να ζουν 'σωφρόνως (προς τον εαυτό τους) και δικαίως (προς τους άλλους) και ευσεβώς (προς τον Θεό)'. Συνιστά επίσης να διώκουν την δικαιοσύνη, την πίστη, την αγάπη, την υπομονή. Στην κορυφή των αρετών ο απ.Παύλος θέτει την αγάπη (Α' Κορ. 13). Οι πατέρες της Εκκλησίας ομιλούντες περί της αρετής, αναφέρονται σε αυτήν, βασικά με την έννοια που αναφέρεται στην Αγία Γραφή. Σύμφωνα με τον Μ.Αθανάσιο, μόνος ο Ιησούς Χριστός 'ωμίλησεν απλώς και σαφώς περί του κατ' αρετήν βίου' PG 25,281).
Προκειμένου να τονίσουν τις επί μέρους αρετές οι Πατέρες παρουσιάζουν πρόσωπα της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης και μάρτυρες της Εκκλησίας, τους οποίους παρουσιάζουν ως υποδείγματα αρετής. Ο Μάξιμος ο Ομολογητής στον Ασκητικό του μάς προτρέπει να μιμηθούμε τις αρετές των αγίων, τις οποίες απαριθμεί (PG 90,956). Για τον Άγιο Ιωάννη τον Χρυσόστομο προβάλλει ως συνεχές πρότυπο αρετής, ως 'φωτεινόν μετέωρον αρετής' ο απόστολος Παύλος.
Οι Πατέρες της Εκκλησίας δεν αγνοούν όμως ούτε τις περί αρετής απόψεις των αρχαίων Ελλήνων. Ο Μ.Βασίλειος μάς αναφέρει ότι είχε ακούσει από μορφωμένο άνθρωπο να αναφέρεται στα έπη του Ομήρου ως "αρετής έπαινον" (V,E).
Η ελληνική (ανατολική) θεολογία ενώ δέχτηκε τις απόψεις και την προσφορά της αρχαίας φιλοσοφίας επί του θέματος, δεν δέχτηκε την 'διάκριση των αρετών' και την κατάτμηση της καθ' όλου αρετής. Στην σχολαστική Δύση, αντίθετα, υπάρχει γίνεται σαφής διάκριση μεταξύ γενικών (κυρίων) και θεολογικών αρετών). Ως θεολογικές αρετές (οδηγούσες δηλαδή προς τον Θεό) θεωρούνται η πίστη, η ελπίδα και η αγάπη ενώ ως γενικές η δικαιοσύνη, η σοφία (φρόνησις), η σωφροσύνη και η ανδρεία. Τον όρο 'γενικές αρετές' ήδη γνωστό από την αρχαία Ελλάδα χρησιμοποιεί πρώτος στην Δύση ο Αμβρόσιος Μεδιολάνων. Ο όρος αυτός (Virtutes Cardinales) χρησιμοποιήθηκε και από τον Θωμά Ακυινάτη, και παρέμεινε γενικώς σε χρήση σε όλη την εξέλιξη της δυτικής θεολογίας.
Απαραίτητη προυπόθεση θεωρούν οι πατέρες την ελευθερία του ατόμου για να έχει νόημα η άσκηση της αρετής. Έτσι τονίζεται, τόσο από τον ι. Χρυσόστομο η σημασία της προαιρέσεως (περί αρετής και κακίας') όσο και από τον Μ. Βασίλειο όπου λέγει ότι τίποτα από όσα δεν τα εκλέγεις από μόνος σου, δεν αξίζει να επαινείται.
Σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση, τέλος, το μόνο τέλειο πρότυπο αρετής και άξιο προσπαθείας μιμήσεως από τους Χριστιανούς είναι η αρετή του Ιησού. Είναι το μόνο πρότυπο που αξίζει ο χριστιανός να ακολουθεί εντελώς απρουπόθετα, ώστε να μεταμορφωθεί οντολογικώς, 'σύμμορφοι της εικόνος...' Όπως πολύ ωραία τονίζει και ο Ιγνάτιος Αντιοχείας: "Μιμηταί του Κυρίου σπουδάσωμεν είναι.. εν πάση αγνεία και σωφροσύνη" (προς Εφεσίους 10,2). Σε ανάλογο πνεύμα κινείται και το εξαιρετικά διαδεδομένο έργο Μίμησις Χριστού του Θωμα Κεμπησίου (Thomas A. Kempis).
'Το καλόν ου καλόν εί εάν μη καλώς γένηται' (Μ.Bασίλειος)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου